قلب، پمپی عضلانی و دارای 4 حفره است که با فعالیت بی وقفه خود گردش خون، اکسیژن و مواد مغذی را در سرتاسر بدن برقرار می کند. 2 حفره بالایی و 2 حفره پایینی قلب به ترتیب دهلیز و بطن نام دارند. در قلب ساختار هایی نیز به نام دریچه وجود دارد که به شرح زیر هستند:
دریچه سه لختی: بین بطن و دهلیز راست قرار گرفته است.
دریچه میترال یا دو لختی: بین بطن و دهلیز چپ قرار گرفته است.
دریچه آئورت: بین بطن چپ و آئورت قرار گرفته است.
دریچه ریوی: بین شریان ریوی و بطن راست قرار گرفته است.
این دریچه ها با عملکرد خود به یک طرفه شدن مسیر خون و عبور آن از قلب کمک می کنند. دریچه های یاد شده همچون دیگر اعضای بدن، ممکن است دچار بیماری شده و نیازمند درمان باشند. در این مطلب قصد داریم عمل تعویض دریچه قلب را بیان کرده و جنبه های مختلف آن را بررسی کنیم.
تعویض دریچه قلب به چه علت انجام می گیرد؟
دریچه ها در هنگام آسیب دیدگی یا بیماری، عملکرد مناسب خود را از دست داده و باید ترمیم یا تعویض شوند. تنگی، نشت و نقص ژنتیکی دریچه، از جمله بیماری هایی که سبب اختلال در عملکرد بیماری دریچه قلب دریچه های قلب می شوند. هنگامی که یک یا چند دریچه دچار سفتی یا تنگی می شوند، قلب باید جهت حفظ گردش خون مناسب، فعالیت بیشتری داشته باشد. بسته به علائم و شرایط کلی بیمار، پزشک ترمیم یا تعویض دریچه قلب را پیشنهاد می دهد.
عمل تعویض دریچه قلب به چه صورت انجام می شود؟
به طور سنتی، برای ترمیم یا تعویض دریچه های قلبی از جراحی قلب باز استفاده می شود. این بدان معناست که یک برش بزرگ بر قفسه سینه ایجاد شده و قلب در طول مدتی که جراح دریچه ها را تعویض می کند از فعالیت باز می ماند. در طول این مدت وظیفه پمپاژ خون بر عهده یک دستگاه خواهد بود. امروزه، روش های کم تهاجم تر و مدرن تری برای تعویض یا ترمیم دریچه های قلب به عرصه درمان معرفی شده اند. در این روش ها، برش ها اندک، درد کمتر و مدت بستری در بیمارستان کوتاه تر خواهد بود. در تعویض دریچه بسته به نظر پزشک و بیمار، می توان از دو نوع دریچه مصنوعی و طبیعی استفاده کرد:
دریچه طبیعی: این دریچه ها از بافت بدن حیوانات به دست آمده و ماندگاری 10 ساله دارند. افراد با استفاده از این دریچه ها برخلاف نوع مکانیکی، دچار لخته های خونی نشده و نیازی به مصرف دارو های رقیق کننده خون نخواهند داشت.
دریچه مکانیکی: این دریچه معمولا فلزی یا پلاستیکی بوده و ماندگاری بیشتری دارد. با این حال، دریچه مکانیکی احتمال تشکیل لخته های خونی را بیشتر کرده و فرد باید به صورت مادام العمر از دارو های رقیق کننده خون همچون آسپرین استفاده کند.
تعویض دریچه قلب به روش کم تهاجم یا کاتتری چیست؟
در تعویض دریچه به روش کاتتری برخلاف روش سنتی، نیازی به ایجاد برشی بزرگ در قفسه سینه نبوده و تنها با ایجاد چند برش کوچک انجام می شود. در این روش، ابتدا یک خط وریدی از بیمار گرفته شده و سپس دارو هایی جهت بیهوشی، رقیق شدن خون و پیشگیری از عفونت به او داده می شود. جراح یک رگ خونی را در ناحیه کشاله ران یا قفسه سینه انتخاب کرده و کاتتری را به آن وارد می کند. کاتتر یک لوله پلاستیکی نازک است که به داخل رگ خونی وارد می شود.
سپس، پزشک جهت هدایت مناسب کاتتر به قلب و قرار دادن دریچه در جای مناسب خود از روش های تصویر برداری اشعه ایکس یا فرا صورت استفاده می کند. دریچه جدید بر روی یک بالون در کاتتر سوار شده و با رسیدن به محل مناسب بالون متورم می شود. با بزرگ شدن بالون یاد شده، دریچه جدید در محل خود جای گرفته و بالون پس از کوچک شدن به بیرون از بدن کشیده می شود. در حین این فرایند، تیم درمان علائم حیاتی بیمار از جمله فشار خون، ضربان قلب، ریتم قلب و تنفس را به دقت پایش می کنند.
پس از اتمام فرایند، بیمار یک شب را در بخش مراقبت های ویژه (ICU) سپری کرده تا وضعیت سلامت او پایش شود. مدت بستری شدن بیمار در بیمارستان به عوامل مختلفی بستگی داشته اما برخی افراد می توانند روز بعد از فرایند به خانه مرخص شوند. قبل از ترخیص، تیم درمان نحوه مراقبت از جای زخم ها و پایش علائم و نشانه های عفونت را به بیمار و همراهان او آموزش می دهند. علائم هشدار دهنده عفونت شامل تب، افزایش درد، قرمزی، تورم و خروج ترشحات از ناحیه ورود کاتتر هستند.
همچنین، دارو هایی نیز برای بیمار تجویز می شود که موارد زیر نمونه آن ها هستند:
رقیق کننده های خون: دارو های رقیق کننده خون، جهت پیشگیری از تشکیل لخته های خونی تجویز می شوند. پزشک مدت مورد نیاز مصرف این دارو ها را برای بیمار معین خواهد کرد. افراد همواره باید دارو های خود را به گونه توصیه شده مصرف کنند.
دارو های آنتی بیوتیک: دریچه های مصنوعی قلب می توانند به عفونت های باکتریایی دچار شوند. اغلب باکتری های ایجاد کننده این نوع عفونت، از باکتری های دهان منشا می گیرند. بهداشت مناسب دهانی و دندانی می تواند به پیشگیری از عفونت های یاد شده کمک کند. قبل از انجام برخی فرایند های دندانپزشکی نیز، برخی آنتی بیوتیک ها تجویز می شوند.
پزشک جهت اطمینان از عملکرد مناسب دریچه جدید، انجام آزمایش های تصویر برداری و دوره ای را تجویز می کند. در صورت ابتلا به علائم جدید یا بدتر شدن علائم قبلی، باید این موضوع را با پزشک خود مطرح کرد. موارد زیر از جمله این علائم هستند:
- گیجی
- درد قفسه سینه
- علائم یا نشانه های عفونت
- خستگی شدید با فعالیت
- مشکلات تنفسی
- تپش قلب
- ادم یا تورم شکم، پا و مچ آن
- افزایش ناگهانی وزن در اثر احتباس مایعات
- در صورت مشاهده موارد زیر باید فورا به پزشک مراجعه شود:
- احساس درد، تنگی یا فشار در قفسه سینه
- تنگی شدید و ناگهانی نفس
- غش کردن
انواع روش های تعویض دریچه میترال
انتخاب روش جراحی برای تعویض دریچه میترال به عوامل متعددی مانند وضعیت سلامت کلی بیمار، سن، نوع بیماری دریچه و تجربه تیم جراحی بستگی دارد. دو رویکرد اصلی برای این عمل وجود دارد: جراحی باز سنتی و روش‌های کم‌تهاجمی.
الف) جراحی تعویض دریچه میترال به روش باز (Open Heart Surgery):
توضیحات کامل: این روش، که به عنوان استاندارد طلایی شناخته می‌شود، شامل یک برش بزرگ (حدوداً ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر) در مرکز قفسه سینه (استرنوتومی) برای دسترسی مستقیم به قلب است. پس از برش، استخوان سینه شکافته می‌شود تا جراح بتواند قلب را مشاهده کند. در طول عمل، بیمار به دستگاه قلب-ریه مصنوعی (Bypass Machine) متصل می‌شود.
این دستگاه وظیفه پمپاژ خون و اکسیژن‌رسانی به بدن را در حالی که قلب از کار ایستاده است، بر عهده می‌گیرد. جراح با دقت دریچه آسیب‌دیده را برداشته و یک دریچه مصنوعی (بیولوژیکی یا مکانیکی) را در محل آن بخیه می‌زند. این روش به جراح اجازه می‌دهد تا دید کامل و دسترسی کافی به قلب داشته باشد و در موارد پیچیده بسیار مؤثر است.
ب) جراحی تعویض دریچه میترال به روش کم‌تهاجمی (Minimally Invasive Surgery):
توضیحات کامل: در این رویکرد مدرن، جراحی از طریق برش‌های کوچک‌تر (معمولاً ۵ تا ۸ سانتی‌متر) در سمت راست قفسه سینه انجام می‌شود. جراح با استفاده از ابزارهای مخصوص و یک دوربین کوچک (لاپاراسکوپ)، عمل را از طریق این برش‌ها انجام می‌دهد. بیمار همچنان به دستگاه قلب-ریه مصنوعی متصل می‌شود.
مزایای جراحی کم‌تهاجمی شامل درد کمتر بعد از عمل، کاهش خطر عفونت، زمان بستری کوتاه‌تر در بیمارستان و دوره بهبودی سریع‌تر است. این روش برای بیمارانی که فقط نیاز به تعویض دریچه میترال دارند و بیماری‌های پیچیده قلبی دیگری ندارند، گزینه بسیار مناسبی است.
ج) تعویض دریچه میترال از راه کاتتر (Transcatheter Mitral Valve Replacement – TMVR):
توضیحات کامل: این روش، که رویکردی بسیار نوین و بدون نیاز به جراحی باز است، در حال توسعه است و هنوز به اندازه تعویض دریچه آئورت با کاتتر (TAVR) رایج نیست. در این روش، جراح از طریق یک برش کوچک در کشاله ران یا قفسه سینه، یک کاتتر را وارد رگ کرده و با هدایت تصویربرداری، دریچه مصنوعی را به محل دریچه میترال آسیب‌دیده می‌رساند.
این روش در حال حاضر بیشتر برای بیمارانی که به دلیل سن بالا یا بیماری‌های زمینه‌ای، کاندید مناسبی برای جراحی باز نیستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چگونه باید برای فرایند تعویض دریچه قلب آماده شد؟
پزشک در جلسه مشاوره قبل از عمل، نحوه انجام فرایند را برای بیمار توضیح داده و به سوالات و نگرانی های او پاسخ می دهد. سپس، از بیمار خواسته می شود تا یک فرم رضایت عمل پر و امضا کند تا جراح اجازه جراحی را داشته باشد. این فرم باید به دقت خوانده شده و هر گونه موارد مبهم سوال شود.
جراح جهت ارزیابی وضعیت سلامت فرد علاوه بر بررسی سابقه سلامت خانوادگی و فردی بیمار، ممکن است انجام برخی آزمایش ها همچون آزمایش خون را نیز تجویز کند. تیم درمان توصیه های زیر را قبل از انجام فرایند به بیمار ارائه خواهد داد:
- حداقل 8 ساعت قبل از عمل از خوردن و نوشیدن اجتناب کنید.
- در صورت بارداری یا احتمال بر بارداری خود، پزشک را از این موضوع با خبر کنید.
- هر گونه حساسیت به هر گونه دارو یا وسیله از جمله چسب، ید و مواد بیهوشی یا بی حسی موضعی را به اطلاع پزشک برسانید.
- در صورت داشتن سابقه اختلالات خونریزی یا مصرف هر گونه داروی رقیق کننده خون همچون آسپرین، به تیم درمان اطلاع دهید. امکان دارد، پزشک توقف مصرف این دارو ها را قبل از فرایند دستور دهد.
- تیم درمان قبل از انجام جراحی با گرفتن یک نمونه خون، مدت زمان لخته شدن خون بیمار را بررسی می کند.
- در صورت داشتن ضربان ساز یا هر گونه دستگاه قلبی کاشته شده، این موضوع را با پزشک در میان بگذارید.
- در صورت مصرف سیگار، در اولین زمان ممکن مصرف خود را قطع کنید. قطع مصرف سیگار احتمال موفقیت جراحی را افزایش داده و مزایای بی شماری برای سلامت فرد به همراه خواهد داشت.
- بسته به شرایط سلامت فرد، پزشک ممکن است توصیه های دیگری را به بیمار ارائه دهد.
عمل تعویض دریچه قلب چند ساعت طول می کشد؟
در حالی که تعویض دریچه به روش کاتتری در حدود 90 دقیقه طول کشیده، این فرایند در روش سنتی به 4 تا 6 ساعت زمان نیاز دارد. در فرایند کاتتری بیماران بهبودی سریع تری را تجربه کرده و اغلب به جای بیهوشی عمومی، تحت دارو های آرام بخش قرار می گیرند.
خطرات عمل دریچه قلب چیست؟
جراحی تعویض دریچه قلب همچون هر جراحی یا فرایند پزشکی دیگر با برخی عوارض جانبی همراه است. از جمله این موارد می توان نمونه های زیر را مثال زد:
- خونریزی در حین یا پس از جراحی
- تشکیل لخته خونی و بروز حمله قلبی، سکته مغزی یا مشکلات ریوی در اثر آن
- ابتلا به عفونت
- عفونت تنفسی (پنومونی)
- التهاب پانکراس (پانکراتیت)
- مشکلات تنفسی
- بیماری کلیوی
- مشکلات عروق خونی
- ضربان های غیر طبیعی قلب (آریتمی)
- عدم موفقیت دریچه تعویض یا ترمیم شده
- مرگ
بسته به وضعیت سلامت فرد ممکن است خطرات دیگری نیز زندگی فرد را تهدید کنند. افراد باید قبل از انجام فرایند درباره تمامی این خطرات با پزشک خود مشورت کنند.
بهبودی بعد از عمل تعویض دریچه میترال
بهبودی بعد از عمل تعویض دریچه میترال یک فرآیند مرحله‌ای است که نیازمند صبر، پیگیری دقیق و همکاری بیمار است. زمان بهبودی بسته به نوع جراحی و وضعیت فردی بیمار متفاوت است.
مرحله اول: بهبودی در بیمارستان:
توضیحات کامل: پس از جراحی، بیمار به بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) منتقل می‌شود. در این بخش، علائم حیاتی، عملکرد قلب و ریه‌ها به طور مداوم تحت نظارت است. در صورت پایداری وضعیت، بیمار به بخش عمومی منتقل می‌شود. در بیمارستان، فیزیوتراپیست‌ها و پرستاران به بیمار کمک می‌کنند تا به آرامی راه رفتن، تنفس عمیق و سایر تمرینات ضروری را آغاز کند. مدت زمان بستری در بیمارستان برای جراحی باز معمولاً ۵ تا ۷ روز و برای روش‌های کم‌تهاجمی کوتاه‌تر است.
مرحله دوم: بهبودی در خانه:
توضیحات کامل: پس از ترخیص از بیمارستان، فرآیند اصلی بهبودی بعد از عمل تعویض دریچه میترال در خانه آغاز می‌شود. در این مدت، بیمار باید از بلند کردن اجسام سنگین و فعالیت‌های شدید پرهیز کند. درد و خستگی طبیعی است و با داروهای مسکن قابل کنترل است. راه رفتن منظم و تدریجی، یک جزء حیاتی در این مرحله است. بسیاری از بیماران ظرف ۶ تا ۸ هفته می‌توانند به فعالیت‌های روزمره و سبک خود بازگردند، اما برای بهبودی کامل، ممکن است به چند ماه زمان نیاز باشد.
مرحله سوم: بازگشت به زندگی عادی و توانبخشی قلبی:
توضیحات کامل: این مرحله، که معمولاً پس از چند هفته شروع می‌شود، شامل شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی (Cardiac Rehabilitation) است. این برنامه‌ها تحت نظارت تیمی از متخصصان (شامل پزشک، پرستار، فیزیوتراپیست و روانشناس) انجام می‌شود و شامل ورزش‌های کنترل‌شده، آموزش در مورد تغذیه و مدیریت استرس است. توانبخشی قلبی به بیمار کمک می‌کند تا قدرت، استقامت و اعتماد به نفس خود را بازیابد و به تدریج به زندگی فعال و سالم خود بازگردد.
نکات مراقبتی بعد از عمل تعویض دریچه میترال
مراقبت‌های بعد از عمل تعویض دریچه میترال برای جلوگیری از عوارض و اطمینان از عملکرد صحیح دریچه مصنوعی بسیار مهم است.
مراقبت از جای زخم و پیشگیری از عفونت
توضیحات کامل: جای زخم جراحی باید تمیز و خشک نگه داشته شود. از قرار گرفتن در معرض آفتاب مستقیم، مالش یا پوشیدن لباس‌های تنگ روی زخم خودداری کنید. علائم عفونت مانند قرمزی، تورم، چرک یا تب را به دقت زیر نظر بگیرید و در صورت مشاهده به پزشک اطلاع دهید. مراقبت صحیح از جای زخم، به بهبودی بعد از عمل تعویض دریچه میترال سرعت می‌بخشد.
مدیریت داروها، به ویژه داروهای رقیق‌کننده خون
توضیحات کامل: یکی از مهم‌ترین نکات مراقبتی بعد از عمل تعویض دریچه میترال، به خصوص برای افرادی که دریچه مکانیکی دریافت کرده‌اند، مصرف منظم داروهای ضد انعقاد (رقیق‌کننده خون) مانند وارفارین است. این داروها از تشکیل لخته خون روی دریچه مصنوعی جلوگیری می‌کنند. بیمار باید به طور منظم آزمایش‌های خون (INR) را انجام دهد تا از قرار داشتن دوز دارو در محدوده درمانی مطمئن شود. برای دریچه‌های بیولوژیکی، نیاز به مصرف طولانی‌مدت رقیق‌کننده‌های خون کمتر است.
تغذیه و فعالیت بدنی
توضیحات کامل: رژیم غذایی سالم و متعادل که سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و پروتئین‌های کم‌چرب باشد، برای بهبودی ضروری است. از مصرف غذاهای فرآوری شده و پرنمک که می‌توانند فشار خون را بالا ببرند، پرهیز کنید. فعالیت بدنی باید به صورت تدریجی و طبق دستور پزشک افزایش یابد. پیاده‌روی روزانه بهترین فعالیت برای شروع است.
توجه به سلامت روان و علائم هشدار دهنده
توضیحات کامل: افسردگی و اضطراب پس از جراحی‌های بزرگ رایج است. صحبت کردن با خانواده، دوستان و متخصصان می‌تواند به مدیریت این احساسات کمک کند. همچنین، بیمار باید از علائم هشدار دهنده مانند درد قفسه سینه، تنگی نفس شدید، سرگیجه یا تورم ناگهانی پاها آگاه باشد و در صورت مشاهده هر یک از آن‌ها، فوراً به پزشک مراجعه کند.
