افیوژن پریکارد، به تجمع بیش از حد مایع در پریکارد یا همان کیسه اطراف قلب گفته می شود. تجمع سریع یا مقدار زیاد مایع، باعث اشغال ناگهانی فضای داخل پریکارد و فشار به قلب می شود. این وضعیت می تواند عملکرد طبیعی قلب را با اختلال مواجه کند. انتخاب روش درمانی به شدت بیماری و عامل ایجاد کننده آن بستگی دارد.
افیوژن پریکارد چیست؟
افیوژن پریکارد یا جمع شدن مایع در اطراف قلب، معمولاً به علت عفونت، آسیب یا بیماری های دیگر رخ می دهد. در صورت تجمع آرام مایع، کیسه پریکارد فرصت انبساط پیدا کرده و مشکل جدی ایجاد نمی شود؛ اما اگر مایع به سرعت یا به میزان زیاد انباشته شود، فشار وارد شده به قلب ممکن است جان بیمار را به خطر بیندازد.
برای درک بهتر این مشکل، می توان قلب را به بادکنکی درون یک بطری تشبیه کرد. هرچه بطری خالی تر باشد، بادکنک راحت تر باز می شود. اما با اضافه شدن آب به بطری، فضای بادکنک کم و کمتر می شود، تا جایی که دیگر امکان باد کردن آن وجود ندارد. افیوژن پریکارد نیز به همین صورت باعث محدود شدن عملکرد قلب می گردد.
علائم افیوژن پریکارد چیست؟
در موارد خفیف، معمولاً بیمار متوجه علائم خاصی نمی شود. اما در صورت تجمع سریع مایع، مقدار زیاد مایع یا ابتلا به تامپوناد قلبی، علائم زیر ظاهر می شوند:
- تنگی نفس
- احساس فشار یا درد در قفسه سینه
- افزایش ضربان قلب یا احساس کوبیدن قلب
- سرگیجه یا سبکی سر
- غش کردن
- ضعف و بی حالی
- اضطراب، گیجی یا تغییر رفتار (به دلیل کاهش خون رسانی به مغز)
- کبودی لب ها یا ناخن ها (ناشی از کاهش اکسیژن خون)
در مواردی که تجمع مایع زیاد باشد و باعث فشار بر بافت ها یا اعصاب اطراف قلب شود، علائم زیر نیز ممکن است دیده شوند:
- دشواری در بلع
- سکسکه
- سرفه یا گرفتگی صدا
چه عواملی باعث افیوژن پریکارد می شوند؟
در کشورهای توسعه یافته، اغلب علت مشخصی برای افیوژن پریکارد پیدا نمی شود. اما در کشورهای در حال توسعه، شایع ترین علت این بیماری «سل» است.
افیوژن پریکارد بنا به دلایل متعددی رخ داده و معمولاً همراه با التهاب پریکارد (پریکاردیت) یا در پی آن بروز می یابد. از مهم ترین علل این بیماری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عفونت ها: با وجود مسری نبودن افیوژن پریکارد، بسیاری از موارد این بیماری ناشی از عفونت های ویروسی یا باکتریایی، از جمله ویروس HIV و سل هستند. گاهی اوقات عفونت های قارچی یا انگلی نیز ممکن است در ابتلا به این بیماری دخیل باشند.
- سرطان: تومورهایی که در قلب یا اندام های مجاور ایجاد شده و یا از نقاط دیگر بدن به پریکارد سرایت کرده اند، می توانند به پریکارد آسیب رسانده و منجر به تجمع مایع شوند.
- اختلالات سیستم ایمنی یا بیماری های التهابی: بیماری هایی مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید یا سندرم شوگرن، می توانند باعث التهاب پریکارد و تجمع مایع شوند.
- اختلالات هورمونی: به عنوان مثال، کم کاری تیروئید (که در آن تیروئید هورمون کافی تولید نمی کند) گاهی اوقات موجب تجمع مایع در پریکارد می شود.
- تروما یا جراحت: آسیب به قفسه سینه (چه در اثر ضربه های شدید مانند تصادفات رانندگی و چه به علت جراحت های عمیق، مثل زخم چاقو یا گلوله) می تواند باعث افیوژن پریکارد گردد.
- بیماری های قلبی یا مشکلات گردش خون: مشکلاتی مانند حمله قلبی (انفارکتوس)، بیماری دریچه های قلب یا دایسکشن آئورت (پارگی لایه های داخلی آئورت) نیز از دیگر دلایل این عارضه می باشند.
- علل پزشکی: تجمع مایع ممکن است در پی جراحی قلب، پرتودرمانی سرطان یا به عنوان عارضه برخی داروها ایجاد شود.
- سایر علل: نارسایی قلبی، بیماری مزمن کلیه، نارسایی کلیه یا سیروز کبد نیز می توانند از دیگر دلایل افیوژن پریکارد باشند.
در نهایت، افیوژن پریکارد می تواند علت های متعدد و گوناگونی داشته باشد و با یک بیماری خاص در ارتباط نیست.
عوارض افیوژن پریکارد چیست؟
یکی از جدی ترین عوارض این مشکل، تامپوناد قلبی است. به طور طبیعی، بین لایه داخلی پریکارد و قلب مقدار کمی مایع وجود دارد که مانند لایه ای محافظ، به جذب ضربه و حفاظت قلب کمک می کند (مانند نایلون حباب دار دور اجسام شکننده در جعبه پستی).
در حالت طبیعی، مقدار مایع موجود در پریکارد، تنها به اندازه ی پوشش و محافظت از قلب است؛ اما این مقدار آنقدر زیاد نیست که جلوی پمپاژ خون را گرفته و در تپش قلب اختلالی ایجاد کند. تامپوناد قلبی زمانی رخ می دهد که قلب دیگر قادر به مکش خون و پر شدن از خون نباشد. عدم درمان به موقع این بیماری، می تواند در عرض چند دقیقه یا چند ساعت، بیمار را به کام مرگ بکشاند!
اما باید بدانید که تامپوناد تنها عارضه افیوژن پریکارد نیست. اختلال در توانایی پمپاژ خون، قلب را وادار به افزایش سرعت ضربان می کند. با گذشت زمان، قلب تاب ادامه دادن نداشته و بیمار دچار شوک قلبی (کاردیوژنیک) می شود. عدم درمان این وضعیت نیز بسیار کشنده است.
تشخیص افیوژن پریکارد چگونه انجام می شود؟
در صورت وجود علائم، پزشک بر اساس شرح حال بیمار، معاینه فیزیکی و انجام برخی آزمایش ها، افیوژن پریکارد را تشخیص می دهد. اما در مواردی که بیمار علامتی ندارد، معمولاً این مشکل به صورت اتفاقی و هنگام بررسی های تصویربرداری برای بیماری های دیگر (مثلاً در عکس قفسه سینه پس از تصادف) کشف می شود.
در صورت احتمال ابتلا به افیوژن پریکارد، پزشک ممکن است آزمایشات زیر را تجویز کند:
- نوار قلب (الکتروکاردیوگرام یا EKG) برای بررسی فعالیت های الکتریکی قلب
- تصویربرداری هایی مثل اکوکاردیوگرافی (سونوگرافی قلب)، عکس برداری ساده قفسه سینه، سی تی اسکن یا ام آر آی قلب
معمولاً پس از تشخیص به منظور یافتن علت بیماری، آزمایش های تکمیلی زیر تجویز خواهند شد:
- شمارش کامل سلول های خونی (CBC)
- سنجش سطح تروپونین
- BNP (برای بررسی نارسایی قلبی)
- آزمایش هورمون محرک تیروئید
- آزمایش های بررسی عملکرد سیستم ایمنی (جهت شناسایی اختلالات ایمنی یا بیماری های التهابی)
در برخی موارد نیز پزشک برای تشخیص علت دقیق، نمونه برداری از مایع از پریکارد را در دستور کار قرار می دهد.
درمان افیوژن پریکارد چگونه است؟
شیوه درمان افیوژن پریکارد، تا حد زیادی به میزان وخامت بیماری و علت اصلی ایجاد آن بستگی دارد.
اگر میزان تجمع مایع در پریکارد کم یا متوسط باشد، اندازه آن رو به کاهش باشد و علائمی نداشته باشید، معمولاً نیازی به درمان فوری نبوده و پزشک با معاینات مکرر، وضعیت شما را تحت نظر قرار خواهد داد. در این موارد، تنها در صورت ظهور علائم یا تغییرات نگران کننده، به سراغ درمان خواهند رفت.
اما اگر تجمع مایع به سرعت افزایش پیدا کند، نشانه های بالینی پدیدار شود یا دلایلی جدی مانند تروما یا سرطان زمینه ساز آن باشد، قطعاً درمان باید هرچه سریع تر آغاز شود.
در موارد حجم بسیار زیاد مایع و یا بروز شرایط اورژانسی مانند تامپوناد قلبی، تخلیه فوری مایع از اطراف قلب بسیار حیاتی است. در چنین وضعیت هایی، این مایع قطعاً خود به خود جذب نشده و باید با اقدامات تخصصی خارج گردد. گزینه های درمانی خارج کردن مایع شامل موارد زیر هستند:
- تخلیه مایع با سوزن (پریکاردیوسنتز):
این روش با بی حسی موضعی قفسه سینه آغاز می شودپزشک به کمک روش های تصویر برداری نظیر اکوکاردیوگرافی یا فلوروسکوپی، سوزنی به داخل پریکارد وارد کرده و مایع اضافی را بیرون می کشد. در بعضی موارد، برای تخلیه کامل مایع، یک لوله باریک تا چند روز در جای خود باقی می ماند.
جراحی:
در برخی مواقع، تنها راه مؤثر برای تخلیه مایع اضافی جراحی است. این جراحی معمولاً در موارد اورژانسی یا زمانی که بیمار با رشد آهسته اما مداوم افیوژن و علائم بیماری مواجه است، تجویز می شود. رایج ترین روش جراحی برای این هدف جراحی قفسه سینه با کمک ویدئو (VATS) است که طی آن، سوراخ کوچکی در پریکارد ایجاد شده، تا مایع تجمع یافته به فضای کناری قلب منتقل شود.
در شرایط غیر اورژانیسی یا تجمع اندک مایع، درمان معمولاً بر اساس علت ایجاد بیماری صورت گرفته و دارو درمانی کفایت می کند. این داروها با هدف مقابله با علت اصلی تجویز می شوند که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آنتی بیوتیک برای درمان عفونت هایی مانند سل
- داروهای ضد التهاب برای کاهش تورم و التهاب پریکارد
- شیمی درمانی و پرتودرمانی برای بیماران مبتلا به سرطان
- داروهای ادرار آور و سایر داروهای مخصوص افرادی که در آنها، نارسایی قلبی عامل اصلی ایجاد افیوژن بوده است.
آیا می توان از بروز افیوژن پریکارد جلوگیری کرد؟
افیوژن پریکارد معمولاً قابل پیش بینی نبوده و راهی برای پیشگیری کامل از آن وجود ندارد. با این حال، کاهش برخی از عوامل خطرزا می توانند احتمال ابتلا به این بیماری را به حداقل برسانند:
- هرگونه عفونت را جدی گرفته و سریعاً آن را پیگیری و درمان کنید.
- حین انجام فعالیت ها یا ورزش هایی که احتمال ضربه به ناحیه سینه وجود دارد، حتماً نکات ایمنی را رعایت کرده و از تجهیزات محافظ مناسب استفاده نمایید.
